ШАМАҢ КЕЛСЕ ШЫНДЫҚТЫ АЙТ

«Қаламгер қазынасы» сериясынан

Көсемәлі Сәттібайұлы

Талапты ауылы. Шерхан ағаның інісі Батырханның шарбағындағы алма талдың түбінде отырмыз. Кешкі мезгіл. Өрістен қайтқан сиырлардың мөңіреген дауысы мен ауыл адамдарының самбырлаған үндері құлаққа келеді. Бәкеңнің абалаған иті де кешкі шуды молайта түскісі келгендей қосамжарланып жатыр. Шерағаң болса «ал, сөйле» дегендей мені күтіп отыр.

Әрине, Шерағаң туралы көп жызылды. Көп айтылды. Олар кітап болып бірінен кейін бірі жарық көріп те жатыр. Сондықтан оларды қайталамауға тиіспін. Қайталасам қаламгер қабағын түйіп, шарт кетуі мүмкін. Мүмкін бозбала шағына барлау жасап көрген дұрыс шығар. «Ай мен Айшаны» жазғанда қалтарыс-бұлтарыста қалып кеткен бірдеңелердің болуы мүмкін ғой. Осы ойға тоқталып, «тәуекел» дедім.

* * *

— Шераға, әдбиетке қалай және қашан келдіңіз? Ең алғаш жазғаныңыз өлең болды ма, әлде әңгіме болды ма? Мүмкін шағын мақала шығар…

— Бұл ойланатын нәрсе. Өйткені, қыздардың альбомдарына, анау-мынауға өлең жазатын жастық шақ та бастан өтті. Ал, негізінен, студент күнімде бір жағы күнкөрістің қамы, бір жағы әдебиеттің әлеміне енудің қамы, аудармадан бастадым мен.

Мәскеуде оқып жүргенде арттан келетін көмек жоқ, жалғызбасты анамыз Айша колхозда істейді. Колхоз ешнәрсе бермейді. Мыналар (інісі Батырханның үй жағына қарап қойды – К.С.) жас. Елден көмек жоқ. Жалғыз өзіммін. Сөйтіп жүріп «Москва сортировочный» дейтінге барып вагоннан жүк те түсірдік. Көмірден бастап Алматының апортына дейін. Тынық мұхиттың «селедька» деген балығына дейін. Сонымен төртінші курсқа барған кезде Мұстай Кәрім деген башқұрттың классигінің «Біздің үйдің қуанышы» деген бір шағын повесін аудардым.

Аударғанда оның алдындағы әңгімесі көп. Шаяхметов дейтін біздің ЦК-ның бірінші хатшысы бір сессияға келіп жатыр екен. «Неде боса тәуекел, көмек сұрайын, маған баспадан бір жәрдем берсін» деген оймен барып жолықтым. Әрине, қарауылдары бар екен, солардан рұқсат алдым.

Шаяхметов менің арызымды алып қалды. Арызда «Студентпін. Жәрдем беретін ешкім жоқ. Болашақта әдебиетпен айналысқым келеді. Сондықтан баспадан бір аударма кітап алып берсеңіз, сонымен шұғылданар едім» деп жаздым.

Алып кеткен. Шамалы уақыттан кейін хат келді. О кезде «Жазушы» баспасын «Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы» деп атайтын. Хат содан келіпті. Өмірімде бірінші рет фирмасының аты бар, тасқа басылған хат алдым.

«Осындай да осындай, Мұстай Кәрім деген башқұрттың жазушысы бар. Біздің жоспарымызда соның осындай дүниесі тұр. Алдымен соның бір тарауын аударып, беріп жібер. Жараса шарт жасасамыз, жарамаса өкпелемейсің» депті.

Олардыкі де дұрыс қой енді. Содан Ленин кітапханасына бардым. Дүниежүзінің кітаптары иінтіресіп тұр. Әлгі кітаптың алдымен орысшасын тауып алдым. Сосын башқұртшасын таптым. Екеуін салыстырып отырып, бір тарауын зырылдатып аударып жібердім.

Алматыдан іле-шала хат келді. «Аяғына дейін аударып, қолжазбаңызды жіберіңіз» депті. Келесі жылы сол баспаға практикаға келдім. Қолжазбамды ала келгем. Баспа аударманы қолма-қол қарап, өндіріске жіберді. Сөйтіп, практикам біткен кезде Мәскеуге кәдімгідей көп ақша алып қайттым.

Содан кейін дәндеп алдым. Баспа Лагин дейтін бір жазушының (Лазарь Иосифович Лагин – К. С.) «Старик Хоттабыч» деген кітабын тағы берді. Оны да аударып бердім. Демек, менің әдебиеттегі тырнақалды дүниелерімнің бір парасы аудармадан басталғаны ғой.

«Қазақстан пионері» дейтін газетке бір майда-шүйде әңгімелерім шығып жүрді. «Әңгелек», «Пистолет» дей ме, аттарын да ұмытып қалдым.

— Қыздардың альбомдарында жастық шақтың қолтаңбасы боп қалған өлеңдеріңізді «өкпелетіп», тастап кеткен жоқсыз ба?

— Газет, журналдарға ара-тұра жариялап жүрдім. Кейіннен «Болашаққа жол» деп аталатын жас ақындардың жинағында бір топ өлеңдерім енді. Зейнолла Серікқалиев деген осы күнгі үлкен сыншы (жатқан жері жәннәтта болсын, марқұм З. Серікқалиев ағамыз ол кезде көзі тірі болатын – К.С.) бар ғой, сол менің өлеңдерімді сілейтіп тұрып сынап тастады.

Содан «қой, болмайды екен» деп, өлең жазуды қойып кеттім. Содан кейін, қарасөз, журналистикаға кеттім. «Лениншіл жастың» дәурені басталды. Қарағандыда тілші болдық.

— Жуалының базарына барып май сатқан қазақтың «қара қазан, сары баласы» жайлы оқыдық. Дегенмен, сол әңгімені өз аузыңыздан естігеннің әсері басқа сияқты.

— Мынау жерде базар бар. «Бурныйдың базары» дейміз. Қазір Бауыржан Момышұлы деп аталады. Мынандай май сатамыз (Шерағаң дастарқандағы кішкентай табаққа салынған сары майды көрсетті – К. С.). Майдың бір пиаласын бір қадақ дейді. Айша маған екі-үш қадақ майды беріп, соған сабын алып кел деді. Содан майды кір сабынға айырбастап, алып келдім. Дереу су жылытып, кірімізді шылапшынға салып жіберіп, сабынды бір-екі сүйкегенде аржағынан ағаш шыға келді. Біздің «саудамыздың» түрі сондай еді.

— Шераға, Алматы асып Мәскеудегі оқуға қалай түсіп жүрсіз? Атағынан ат үркетін Мәскеу мемлекеттік университетіне оқуға түсу ол кезде қазақтың қара домалақтары үшін қол жетпес қиял емес пе еді?

— Жамбыл мектебінде оныншы оқып жүргенде үш-төрт баланы обком комсомолдың бірінші хатшысы Асанбай Асқаров шақырды. Қаратай Тұрысов, Ергеш Есімов, сосын Әбдуәлі Данаев дейтін бір жігіт бар. «Мәскеуден разнарядка келді. Төртеуің Тынық мұхит әскери училищесіне оқуға барасыңдар» деді.

Оның не екенін түсініп жатқан жоқпыз. Бастық «барасыңдар» деген соң, «барсақ барайық» дедік. Бірақ жәйдан-жәй жібере салмайды екен. «Жарайсың ба, жарамайсың ба» деп, денсаулығымызды тексерді.

Қаратай деген досым о кезде бойы кішкентай, шынжау, тырылый арық жігіт еді. Оны «сен жарамайсың» деп бірден шығарып тастады.

Менің кәдімгідей әл-қуатым бар. Біздің интернатпен бір қорада «РУ» дейтін (Ремесленное училище – К.С.) болатын. Кілең зіңгіттей-зіңгіттей орыстың балалары оқиды. Солармен ұдайы төбелесіп жататынбыз. Тоғызыншы класта оқып жүргенде болған бір қырғын «соғыста» мына құлағыма (Шерағаң сол құлағын көрсетті – К.С.) кілтпен ұрды ма, әйтеуір, жарғағы жарылып кетіпті. Комиссияның қырағы көзі сол жарғағы жарылып кеткен құлақты көріп қойып, «сен жарамайсың» деп мені де шығарып тастады.

«Ойбой, мыналарды Асқаровтың өзі Мәскеуге жібергелі жатыр екен. Жоқ, Владивостокқа жібереді екен», — деп жұрттың бәрі құлақтанып қалған. Сондықтан «жарамай қапты» деген сөзге қатты намыстандық. Қарекең геология институтына баратын болды. Мектепте газет шығарып, әдебиеттен кәдімгідей тәуір баға алып жүруші ем, мен де Алматыға барып Московский полигарфический институттың редакционно-издательский деген факультетіне тәуекел деп құжат тапсырдым.

Өтіп кеттім әйтеуір. Енді шегінерге ешқандай жол жоқ. Болары болды. Шешенің жағдайы анау. Беретін түгі жоқ. Бірақ «неде болса бара беру керек» деген балалық әсермен кете бардық. «Ол жақта қалай күн көреміз, арты қалай болады?» деген уайымға салынбадық. Стипендияға бірде ілініп, бірде ілінбейміз. Бір жолы «үш» алып қалып, бір сессия стипендиясыз қалдық. Жаңағы вокзалға барып жұмыс істеп жүргеніміз содан.

Елу үшінші жылы Сталин қайтыс болды. Өлерінің алдында полигарфия институтының редакциялық-баспалық факультетін Мәскеу университетінің журналистика факультетіне қосу жөніндегі қаулыға қол қойып кетіпті.

«Ленин таудағы» МГУ-дің жаңа біткен кезі. Сол қаулының күшімен университеттің студенті болып шыға келдік. Онда екі бөлім болды. Журналистика бөлімі және баспа бөлімі. Мен баспагерлік бөлімінде оқыдым. Менің ә дегеннен баспамен «байланысып» жүргенім сондықтан.

— Көне Тараздың төріндегі интернаттың наны таңдайыңыздан әлі кеткен жоқ шығар. Сол қиын-қыстау жылдар жайлы бүгінгі қазақ әдебиетінің патриарх-қаламгерлерінің бірі не ойлайды екен?

— Біздің көрген күнімізді енді қайтып балалардың басына бермесін. О кезде Талапты ауылы, былайырақ, сай-сайдың саласында еді. Сол жерде жеті жылдық мектеп бар болатын. Мен сонда оқыдым. Бірақ «оқыдым» деген аты болмаса, қалай оқығаным жөнінде татымды ешнәрсе есімде жоқ. Өйткені кішкентай кезімде бидайдың отағына шығарады. Бидайды арам шөп басып кетеді. Оның ішінде мия дегені болады. Улы.

Қайрақбай дейтін бригадир бізге командир. Сол бригадиріміз қолымызға бір-бір пышақ береді де: «Мынау миялар – фашистер, осылардың басын қырқып алу керек. Алға!» дейді. Біз пышақпен «фашистердің» басын жұлып ала береміз, жұлып ала береміз. Сөйтіп жүргенде оқуымыз мәз болған жоқ. Миядан басқа жұмыстарға да салды.

Мына Аса ауылының (Аса өзенінің атына байланысты қойылған – К.С.) жанында Молотов деген мектеп болды. Жетінші класты сонда оқыдым. Мені алып барып, интернатқа орналастырып жүрген Мырзагелді Қалибеков дейтін жездем сол интернаттың бастығы еді. Бір класс асырып жіберді. Әйтпесе, алтыншы класқа баруым керек еді. Жарықтық Досмұқан Нұрпейісов дейтін директор қабылдап алды. Әйтеуір, жетінші класты сол жерде шала-пұлалау бітірген болдым.

1947 жылы Әулиеатаға келіп, Жамбыл интернат-пансионатына қабылдандым. Осы жерде ғана мектеп дегеннің, сабақ дегеннің не екенін пайымдай бастадым. Оған дейін бір ауыз орысшам да жоқ болатын. Сөйтіп Жамбыл мектебін бітірдік қой.

— Анада-санда әке жайлы еміс-еміс естегілер шаң беріп қоятын шығар?

— 37-ші жылы әкеткен. Қыстың күні. Бес жаста едім. Есімде бұлдыр барлығы. Ауылдың адамы. Қарапайым ғана кісі болатын.

— Суреті де жоқ па?

— Жоқ. Ешнәрсе жоқ. Кейін іздестіріп көрдім ғой бәрін. Өйткені топалаң тигендей қылып, мынау Баукеңнің ауылы Орақ-Балға мен біздің ауылдан бір әкеткенде елу шақты адамды топырлатып бір-ақ әкеткен. Оның бәрін Бурныйдың кішкентай жаман түрмесіне апарып қамаған. Сот та болмаған. «Үштік» деген болған екен. Соның шешімімен он жылға айдап жіберген. Со жақтан қайтқан жоқ.

— Қиыр Шығыста ма?- Қиыр Шығыста. «Дальный Восток» деп бір хат келгені есімде. Ол хат та жоғалып кетті кейін.

— Мұстай Кәрім туралы сұрағымды әңгіменің ортасына қарай дайындап отыр ем. Бірақ, қызық болғанда, сөзіміз тура башқұрттың классигінен басталды. Менің Сізден енді сұрайын деп отырғаным Шыңғыспен бірінші таныстыңыз ба, әлде оның шығармасымен бірінші таныстыңыз ба? Ол кісінің шығармаларын бірінен кейін бірін аударуға құштар еткен көрші ақысы ма, әлде әлемді аралап кете барған атақ-даңқы ма?

— Шыңғысты мен алғаш рет Мәскеуде көрдім. Біздің Мәскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасында оқып жүрген Қалжан Нұрмаханов деген сыншы жігіт болатын. Кейін қайтыс болды. Сол екеуі дос екен. Онда да екеуін сыртынан көрдім.

Онан кейін Айтматовпен ешқандай қатысым болған жоқ. «Жалын» альманағына Айтматовтың шығармаларын шығару үшін аудармашы керек болып қапты. Ол кезде мен аудармашы ретінде танылғам.

Маған «Берблюжи глаз» дейтін кішкентай повесін берді. «Ботагөз» деп аудардым. Аудармамды тәуір деп бағалады. Жинаққа енді.

Содан кейін осыны аудар деп «Қош, Гүлсары» деген повесін берді. Соны аудардым. Аударғанда мен орысшасынан аудардым. Қырғызшасы жоқ. Ол кісі орысша жазды.

«Қош, Гүлсары» кетті ме? Сонан кейін «Теңіз жағалай жүгірген тарғыл төбет» деген шағын повесін аудардым. «Буранный полустанокты» жазды. Оны «Боранды бекет» деп аудардым. Оның «Ғасырдан да ұзақ күн» деген екінші аты бар. Ол кетті. Кейін дүниеге «Плаха» — «Жанпида» келді. Онысын да аудардым.

Алматыға келіп-кетіп жүрді. «Аудармашың осы» деп мені Шыңғыспен сол кезде таныстырды. Қолтығына аса қысқан да жоқ, бауыр тартып та кеткен жоқ, сол сыпайы сау-саламатта жүріп жаттық.

Сұрастыра келе «ой, біздің айылда тұрбайсың ба» дегені бар. Шыңғыс Айтматовтың Шекері біздің Талаптыдан 20-30 шақырым жерде. Естуімше Айтматовты кейін қырғыздардың өздері қазақшасынан аударыпты.

— Сол тұстағы Мұстай Кәрім, Шыңғыс Айтматов, Расұл Ғамзатов, Фазыл Ескендір, Нодар Думбадзе шығармаларын биікке көтерген қандай қасиеті деп ойлайсыз?

— Көп халықтардың әдебиетіне қарағанда олар биік. Кәдімгі шетелдің өзі іліп алып соларды аударып жатты. Ол кезде, айталық, Еуропада, тіпті, Американың өзінде соншалықты мықты есімдер белгілі бола қойған жоқ.

О кезде бізді «майда халықтар», «нацмени» дейді. «Национальный меньшинство» дегені. Солардан үркердей топ шықты. Тіпті орыс әдебиетінен әлдеқайда басым түсіп жатты.

Біздің қазақ әдебиеті де құралақан емес еді. Бірақ Қазақстаннан атақ алып, лауреат болған ешкім жоқ. Сәбеңді бірнеше рет ұсынды, бірақ ала алған жоқ. Ғабиденді де ұсынды.

Түрлі себептері болуы керек. Қазір былай пайымдап қарасам, сол кездегі атақ-даңққа бөленген түркмендердің Кербабаев, өзбектің Рашидов, тәжіктің Тұрсын-задесінің шығармалары біздің ортаң қол ақын-жазушыларымыздың дәрежесіндегі дүниелер екен.

Әсіресе, Тұрсын-заденің «Арбакеші» тартыс та жоқ, шиеленіс те жоқ, өлең ұйқасымен жазылған очерк сияқты нәрсе. Ал бізде нағыз мықты-мықты ақындар болды. Сырбай, Хамит, Ғафу…

Бірақ біздің қасіретіміз сол — әлгілерден дәрежесі әлдеқайда биік тұрған ақын-жазушыларымызды аяғынан тартып, қолдан аласартып жүрдік! Осындай бір кезең өтті.

— Ілияс Есенберлин мен Нодар Думбадзенің шығармалары Лениндік сыйлықтың талқысында тайталасып қалыпты ғой. Нодар да оңай жазушы емес. Бірақ Есенберлин көкеміздің сүрінуіне өзіміздің қаламгерлер «көмектесе» түскен дей ме?

— Оңай емес ол Думбадзең. Көркемдік жағынан әлдеқайда қуатты. Бірақ мына кісі біздің ұлтқа өте қажетті сөзді дер кезінде айтқан азамат қой. Ешкім айта алмай жүрген тарихи ақтаңдаққа бірінші болып боразда салған ер ғой.

— Сонда Ілекеңді де аяқтан шалған дей ме?

— Сөз жоқ болды ғой ондай нәрселер. Ілекең бірден көтерілген адам. Ол бұрын айдауда болып, біраз қиянат көріп келген кісі.

-Шығармашылықты түрмеден келгеннен кейін, 54 жасында бастаған ба?

— Келгеннен кейін біраз жыл қатардағы редактор болып жүрді. Менің алғаш баспаға келген кезім болатын.

— Кино саласында да істепті ғой?

— Кино саласында істеп, бір фильмі шықты. Оны да қатты сынап тастаған. «Сплав»-«Қорытпа» ма еді?

Есенберлиннің бағы Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевқа жолығып, жағдайын айтқаннан кейін ашылды. «Жазушы» баспасына директор болып келді. Содан бастап дәуірлеп кетті. Кейде адамға біреудің маңдайынан сәл ғана сыйпағаны немесе қолтығынан демеп жібергені үлкен әсер ететін болуы керек.

Егер сол заманда көрінген шенеуніктен қағажу көріп, ұнжырғасы түсіп жүрген адамнан Димекең болашақ жазушыны танып, қолдап жібермегенде ол осындай биікке көтерілер ме еді, көтерілмес пе еді?

Әрине, жазғандарының барлығы мұрағат арқасында кейін жарыққа шығуы мүмкін, бірақ бұрын сотты болған қаламгер өзінің көзі тірісінде биікке көтеріліп, даңқа бөленуі мүмкін емес еді.

Қонаевтай тілеуқоры болуы керек екен ол үшін. Жоғарыдағы адамның көңілінің кішкене жылылығы керек екен. Қолдауы керек екен.

— Маған бұрынғы Одақ әдебиетіндегі жаңағы құбылыстар салт-дәстүрге сусаған орыс зиялыларын даналығымен бас идірген «кішкентай халықтардың» үлкен рухы сияқты болып көрінеді. Коммунистік идеологияның одақтас әр елден бір-бір классик жасайық деген саясатының да пайдасы тиген шығар. Бірақ, қалай десек те, шын қаламгерлер болды ғой бәрі.

— Ондай да болуы мүмкін. Анау әлдеқашан ұмытылып кеткен Айн дейтін бір халық бар. Ол өзі қазір халық, ұлт ретінде бар ма, жоқ па, білмеймін. Содан шықты атақты жазушы. Чукчалардан да шығып жатты. Ханты-Манси дейді. Олардан да шықты. Қазір ондайлар шығып жатыр ма, жоқ па, білмейміз.

— Енді аяңдап қазақтардың ауылына келсек. Тұрар Рысқұлов тақырыбына қалай бардыңыз? Не себеп болды?

— Тұрар Рысқұловпен ата-тегіміз бір. Түлкібас пен Жуалы еншісі бөлінбеген бір аудан болатын. Ол кезде Түлкібас деген аты жоқ. Жуалы ауданы дейтін. Кейін осы екеуін екі облысқа бөліп жіберді. Сол кезде үлкен кісілерден еститінбіз «ой, шіркін-ай, осындай да осындай азамат болып еді-ау…» дегенді. Бірақ айқайлап айта алмайды. Айқайлап мақтана да алмайды. Есімі құлағымызда еміс-еміс қалған.

Біз студент болып жүргенде өзбектер Мәскеуде Тұрар Рысқұлов жөнінде фильм түсірді. Соған «массовкаға» қатысу үшін бізді де шақыратын. Ақша береді. «Үш сом» кәдімгідей ақша о кезде. Сонда фильмнің бас қаһарманы Тұрар Рысқұловты нағыз оңбаған етіп көрсетеді. Бірақ атын дәл атамайды. Кейін «Социалистік Қазақстанда» әдеби қызметкер болып қызмет істеп жүрген кезімде Рахмалы Байжасаров деген кісінің «Тұрар Рысқұлов» деген үлкен мақаласы жарияланды. Қазақстанның 40 жылдығына байланысты Кеңес өкіметіне жағымды қайраткерлер туралы сериялы мақалалар шығып жатқан.Оқып шықтым. Нағыз шыншыл дүние. Айтпақшы, Ким дейтін ретушер бір суреттің кей жерін ағартып, кей тұсын қарайтып, «тырналап» отыр екен «бұл кім?» деп ем, «Турары Рыскуловы» деді. Акценті күшті еді. Құлағым елең ете қалды. Содан ертеңінде кәріске барып әлгі баспаханадан қайтқан суретті сұрап алдым. Кәріс байғұс «не показыбай никому, не скажи» деп, қорқа-қорқа берді. Сонан кейін «е, мынау мынандай адам екен ғой» деген ойға кеттім.

«Жазсам қалай болады?» деген бір үміттер пайда бола бастады. Нағыз сенім жоқ. Өйткені әлгі газеттегіден басқа дым білмеймін.

Бірақ бір аптадан кейін бұрқ ете қалды. «Социалистк Қазақстан» мен «Казахстанская правда» газеттерінде «Тарихи шындықты бұрмаламайық» деген үлкен мақала жарияланды. Тұрар Рысқұловты қайтадан әкесін танытып тұрып ұрған. «Ол – ұлтшыл, ол – пантюркист, ол – правый уклон, левый уклон» деген бір бәлелері бар.

Сөйтіп, жұрт Рысқұловтан қайтадан үрке бастады. Ол кезде Нұрымбек Жанділдин деген хатшы болатын. Имашев партия институтының директоры. Сол екеуі дайындаған. Қасым Шәріпов деген бас редакторды орнынан алып тастады. Әлім Тұяқбаев деген орынбасарын да босатты.

Тұрар туралы мақаланың авторы Рахмалы Байжасаров деген кісі «халық жауы» деген жаламен 18 жыл отырып келген адам. Қарағанды қалалық партия комитетінің бірінші хатшысы болып тұрған кезінде ұсталған.

Сол өте қайсар кісі екен. Он сегіз жыл отырып келген адамның жігері әбден құм болып, жасып бітуі керек қой. Бірақ «енді аянатын нем қалды» деген болуы керек, Жанділдинге барып екеуі со жерде төбелесе жаздап, бір-бірімен әбден боқтасады.

Онымен қоймай ЦК КПСС-ке «бізде осындай болып жатыр. Комиссия шығаруыңызды өтінемін» деп арыз жазады. Ол комиссия жарты жылдай шұғылданып, тексерудің қорытындысы ретінде «Вопросы историй коммунистической партий» деген журналға мақала жариялады.

Байжасаров соны қазақшаға аудартқызып маған алып келді. О кезде мен «Лениншіл жаста» редактормын. «Рысқұлов деген сенің ауылыңның адамы. Сен білмейсің оны, осындай да осындай болған» деп те айтты. Сонан кейін «бассақ басайық» деп басып кеп жібердім.

Ертесіне Жанділдин шақырып алып «сен газетіңнің немен шұғылдануы керек екенін білмейсің бе? Партия тарихында, оның қайраткерлерінде не жұмысың бар?» деп, ұрсып-ұрсып жіберді. Бірақ ешқандай жаза қолданған жоқ.

Осындай әңгімелер айтылғаннан кейін, фактілер ашылғаннан кейін «қой, мен Тұрар туралы деректер жинастырайын» деп елге шықтым. Меркіде, Қырғызстанда оқығаны бар, Өзбекстанда жұмыс істегені бар, мұрағаттарда отырдым.

Ең алдымен өзіміздің Тараздың мұрағатына келдім. Мәскеудің, Орынбордың мұрағатын ақтардым. Материал жинап алғаннан кейін жазуға кірістім. Алғашында бірінші кітабы шықты. Оған «Қызыл жебе» деп ат қойдым. Одан кейін екінші кітабы шықты. Бас-аяғы бес кітап жаздым.

— Қанша жыл жаздыңыз?

— Көпке созылды. Он-он бес жыл боп қалар. Көркемдік жағынан алғанда қандай екені жөнінде түбегейлі зерттеп, жан-жақты талдаған сын мақала шыққан жоқ.

-Ғабең жазды ғой…

— Ғабең пікір білдірді. Тағы бір-екі сын мақалалар болды. Бірақ жан-жақты талдап, ашып жазған ешкім болған жоқ. Арасында мұрағаттың материалдарын тұтас жіберетін жерлерім бар. Мен ойлаймын, сондай документальный жерлері болмаса, өзімше көркем шығарма. Ал көркемдігі қаншалықты болып жатыр, оны енді білмеймін. Бірақ көп жылдарымды алды. Көп еңбек кетті.

— Тұрар туралы шығармаларыңыздың алғашқы кітаптары кеңестік дәуірде дүниеге келді. Кеңестік жазушы ретінде сол кездегі саясаттың сойылын соғуға тырысқан кейбір сөздеріңіз бен ойларыңызға өкінбейсіз бе қазір?

— Ондайлар болды ғой енді. Жасыратын несі бар. Ленинге кемеңгер ретінде қол қусырып, пайғамбар тұтып жүрген кездерден елес бар.

Бірақ Тұрар Сталинмен ұстасатын жерде ұстасып, тістесетін жерде тістесіп жүрді. Татар Сұлтанғалиев пен Рысқұлов екеуі Сталиннің орынбасары болды. Кітапта сол кездегі айтыс-тартыс, ұлт туралы шайқастар барлығы көрінді. Совет өкіметінің алғашқы кездерінде Рысқұлов алдымен комиссар ретінде жүрді, одан кейін ТүркЦИК дейді, қазіргі біздің Парламент сияқты, соның президенті болды.

Сол кездерде Тоболин сияқты орысшыл-шовинист басшылармен шайқасты. Қазақ халқы қатты ашаршылыққа ұшыраған 18-19 жылдары Тоболин «біз қаржыны армияны ұстау үшін жұмсауымыз керек» дейді. Сол кезде «помгол» дейтін аштыққа қарсы күрес комиссиясын басқарған Тұрар Рысқұлов: «анау қырылып жатқан халықтың сүйегінің үстіне орнаған Совет өкіметінің кімге қажеті бар?!» деп айтатыны бар. Біздің лито, редакция сол жерге қатты жармасты.

— Сіз «өзгерпеймін» деп отырып алдыңыз ба?

— «Өзгертпеймін» десең, кітап шықпайды. Сол кезде жарықтық Есет Әукебаев ағамыз бас редактор еді. Сол кісі көп қарсылық көрсетті.Одан кейін «Истроий Партий Казахстана» дейтін бар, соның талқысына салды. Рецензиялар, пікірлер жинады. Біреуі қолдап, біреуі қарсы болып, ақыры шықты.

«Қыл көпір» кітабының қолжазбасы «Жұлдыз» журналында шығып бара жатқан жерінен «пышаққа» түсті. Марқұм Бекежан Тілегенов редактор еді.

Кейін Дінмұхамед Қонаевтың атына арыз жазып, осы күнгі Қуаныш Сұлтанов сол кезде бөлім меңгерушісі еді, сол қарап шығып, рецензия беріп, әрең шықты. Бұл кітаптың тағдыры да Тұрардың тағдыры сияқты көптеген қыл көпір мен тамұқтарды бастан кешірді. Жолы тақтайдай түзу болған жоқ.

— Ұлы Ғабең ғажайып шығармаларын қарындашпен жазыпты. Үстелді қолайсыз көріп, етбетінен жатып жазатындар да бар екен. «Диктовка» деген де бар. Сіз қалай жазасыз?

— Мен ақ қағазға кәдімгі шәрікті қаламмен жазамын. Әкім Тарзи бірден машіңкеге басады. Мен өмір бойы қолмен жаздым. Хемингуей сияқты ресторан, кафелерде тікемнен тік тұрып та жазған жоқпын. Кәдімгі есектің арқасындай кішкентай үстелдің үстіне, көбінесе пәтерімнің асханалық бөлмесінде отырып жаздым.

— Таңертең ерте тұрып жазасыз ба, әлде отбасыңыз ұйқыға жатқаннан кейін отырасыз ба үстелге?

— Көбінесе түнде жазамын. О кезде күшті екенбіз. Күндіз жұмыс істейсің, түнде таң сарғайып атқанша жазуға отырасың. Айтматовтың аудармалары көп уақытымды алды. Соның бәрін түнде отырып істедім.

— Жазғаныңызды түзеп, жөндейсіз бе?

— «Толстой төрт рет, бес рет, тоғыз рет қайталап жазады екен» дейді. Ондайға дәрмен де, уақыт та жоқ. Бір жазғаным кетеді сол. Бірақ үстінен сәл түзетулер болады, мәшіңкеден кейін оқимын.

— Сіз «Лениншіл жаста» басшылықта отырғанда ойда-қырда шілдің қиындай шашылып жүрген қаламгерлердің қарым-қабілетін Толыбай сыншыдай дәл танып, Алматыға, қол астыңызға тартумен болдыңыз. Өзіңіз илеген терінің бір пұшпағын сеніп тапсырдыңыз. Кейін көбісі белгілі қаламгерлер болды. Солардың таланты кей тұста өзіңізден асып жатқан сәтін байқаған кездеріңіз болды ма?

— Әрине. Оны жасырмаймын. Оралхан Бөкееев, Фариза Оңғарсынова күшті ақын-жазушылар. Мойындамаса, обал болады.

— Көкейіңізде түбі осылар менің орнымды алып қойып, жолға тастап кетіп жүрмес пе екен деген қауіп, қызғаныш болған жоқ па?

— Жоқ, ондай бәле менің басыма ұялаған емес. Әзәзіл ойлардан аулақпын.

— Оралхан Бөкеев, Кәдірбек Сегізбаев сияқты Шығыс Қазақстанның шынарлары бір газетте істегенімен қоймай, талантын таныту үшін бір-бірімен таласып тұрып жазады екен. Түлік төресі — түйе туралы келелі әңгімеден кейін екеуі бір түнде аруананың тағдыры жайлы екі түрлі дүние жазып, ертеңіне Сіздің үстеліңізге әкеліп қойыпты. «Лениншіл жастың» шаңырағындағы осы оқиға есіңізде ме?

— Еміс-еміс есімде…

— Мұны мен Кәдірбектің естелігінен оқыдым. Сонда Сіз қолыңызға ертелеу түскен Оралханның «Бурасын» оқып шығып, риза болған кездегі нәшіңізбен «Лениншіл жастың» нөміріне жақсылап тұрып салуға сілтеме жасап, қол қоясыз да, ал мәшіңкешілердің тапшылығынан түнімен жазған дүниесін сәл кешіректеу бастырып әкелген Кәдірбектің әңгімесіне қиянат болмасын деп сол заматта «Жұлдыздың» редакторына телефон шалып, келесі айдың нөміріне жариялауын өтінесіз…

— Екеуін де беріп жіберуге болар еді. Бірақ сол кездегі партия-комсомол жүйесінде қалыптасып қалған тәртіп солай. Дегенмен Кәдірбектің шығармасына обал болмасын деп «Жұлдызға» бергізгеніміз рас.

— Жап-жас Оралханды шығыстан шақырып аласыз, батыстан Фариза қыз келеді, Арқадан Ақселеуді табасыз. Сол кезде оңтүстіктің жігіттері «ағамыз бізді көрмей ме?» деп күңкілдейді екен ғой.

— Олар да жүрді ғой ішінде. Мұхтар Шаханов, Серік Әбдірайымов, Кәрібай Ахметбеков… Алалап-құлалаған жоқпын. Бәрі құлын-тайдай тебісіп, аралас-құралас жүрді. Біздің ауылдың жігіттерінің «бізді қақпайлады, анау-мынау» деп күңкілдейтін жөні жоқ.

— Шынымды айтсам, маған Сіздің әңгімелеріңіз ұнайды. Тақырыбымен-ақ тартып тұрады. Мысалы, «Сүдігерде изен ызыңдайды» деген әңгімеде ауылдан майданға аттанған азаматтардың аттарын аспандағы тыраулап ұшып бара жатқан тырналардың тізбегіндей үшкіл ғып тізіп қоясыз. Ең бірінші боп Орханың есімі бұлдырайды. Осының өзі-ақ оқырманды магнитше тартады.

— Әңгімелерім өзіме де ұнайды.

— Кезінде «кебісіңіз» тұрған жерге кіруге қорқатындар қазір Сіздің шашбауыңызды көтергіш, Сіз туралы жазғыш болып кетті. Бұған Сіз де кетәрі емес сияқтысыз?

-Енді «жазба» деп қалай айтамын. «Мен жазамын» деп тұрса «жоқ, болмайды. Сен жаза алмайсың, не болмаса нашар жазасың. Сен жазушы емессің…» дейім бе?

О да адам баласы ғой. Ал енді мен туралы әсірелеп жазып жатса, не болмаса боқтап, қарғап-сілеп жатса, жөн басқа. Баспа қаласа шығарсын, қаламаса алып тастасын. Менің оған араласып не шаруам бар. Оларға «үйтіп жаз, бүйтіп жаз» деп ешуақытта айтқан емеспін.

— Ұлы Ғабеңнің қазақы көңіл жықпастықпен кейбіреулердің шығармаларына рецензия, алғысөз жазып берем деп Жазушылар Одағының сьезінде сынға ұшырап, «ендігәрі жазбаймын» деп жас баладай ақталғаны бар еді, жарықтық. Алғысөз, рецензия, мерейтойлық мақалалардың астынан Сіздің де аты-жөніңізді көріп қалатын болдық.

— Ол рас. Бір-екі жерде жібергенім бар. Пенделік шығар. Бірге жұмыс істейсің, бірге жүресің. Ал енді кез-келген шығармаға алғы сөз жаза бермеймін. «Мен оқыған жоқпын, білмеймін шырағым» деймін. Ал Ғабеңе әлгіндей сынды айтқан… мен болатынмын. Айналып алдыма келді.

— Жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтардай қаптап кеткен «жазушылар», «тарихшылар», «шежірешілер» туралы ойландыңыз ба? Дулат Исабеков «Жарты жыл сайын роман жазатындарға қайранмын» депті. Бұл ұлт әдебиеті үшін қауіпті құбылыс емес пе?

— Өте қауіпті. Өйткені әдебиеттің міндеті адамның талғамын биіктетіп, ой-өрісін кеңейту. Көзінің нұрына нұр қосу, жүрегіне жылу беру, адамгершілігін арттыру. Ал қазіргі қасаң дүниені, қаспақ дүниені оқыған адамның талғамы төмен болады.

Ол есінеп отырып «е-е, жазушы болу деген осы екен ғой. Осылай жазсам болады екен ғой» деп ойлайды. Оның сорақысы сол – кәдімгі биттің сіркелегеніндей болып небір осал дүниелер жарыққа шығуы мүмкін.

Мұның үлгісі жаман. Арты жаман. Сонысы қиын. Шығарса шығара берсін, бірақ тәлім көрсетіп отырған жаңағы тырнақшаның ішіндегі үлгісі, тәрбиесі өте залал.

-Кезінде КАЗАПП (Казахская Ассоциация Пролетарских Писателей) деген ұйым болыпты ғой. Әуезов, Жансүгіров, Майлин сияқты қазақтың маңдайы жарқыраған қаламгерлерін менсінбеген сол КАЗАПП-тың ұраны көркемдіктен ада, жадағай, жалаң үгітшілдік екен.

Бүгінгі бас пайдасын ойлаған баспалар әдебиетке қойылатын көркемдік талаптан ауылы алыс қонған, сапасыз шығармаларды КАЗАПП-тай қаптатып жіберді емес пе?

— Белсенділердің өтімді болған кезі ғой ол. Ал бұларды «белсенді» деуге болмайды. Бұларды орыстар «халтурщиктер» дейді.

Бұл – жылпостардың, жағымпаздардың ісі. «Есігінен кіргізбесе, терезесінен түсетіндердің» ісі. Олар құдай берген талантымен емес, жаңағыдай бір оғаш қылықтарымен, кейде ұятсыздығымен алатын адамдар. Таланты кем адамдар сондайға сенеді. Әр түрлі айласына салады.

— Екі рет Жоғары Кеңеске депутат болдыңыз. Қазіргі Парламентке қарағанда сол кезде Сіздің даусыңыз қаттырақ шығып жатушы еді. Ұлттың мұң-мұқтажын атойлатып тұрып айтқан кезіңізде исі қазақтың айызы қанып, теледидардың алдында «әп, бәрекелді» деп отыратындары есте.

— Сол кездегі мұң-мұқтаждың барлығы шешіліп кетті деп айта алмаймын. Әлі де көп. Бірақ бірсыпырасы ептеп түзеліп келе жатқан сияқты. Мен осы Талапты ауылының әбден жүдеп-жадаған кезін білемін.

Бұрын осы көшеден он шақты қой, он бес сиыр ғана өтетін. Жылқы атаулы болмайтын. Кәзір, құдайға шүкір, әр үй ең кемі бір-бір биден ұстайды. Айғыр ұстайды. Үш-төрттен жылқысы бар. Үш-төрттен сиыры бар. Соған қарап елдің жағдайы ептеп көтеріліп келе жатыр екен-ау деп пайымдайсың. Сондықтан, «қырылып жатыр» деп ышқынып айтуға аузым бармайды қазір.

— Парламент талқылаймын десе, жұрттың жанын ауыртып жүрген «ескі жаралар» көп. Бағыс, Түркістан, Арнасай мәселелері бар. Жер туралы Заңның да ой-шұңқыры көп. Жетімдеріне ие бола алмай, жерге қараған парламенттің мүшкіл халінің өзі мұң-мұқтаж емей немене?

– Жерді сатуға қарсымын. Бұл туралы тоқсаныншы жылдардың басында айтқанмын. Әлі сол пікірдемін. Бала сату дегенді парламентте де, газет бетінде де айтып жүрмін. Қазақ шенеуніктерінің намысына тигізе, жетесіне жеткізе айтқым келеді.

Бірақ терісі қалыңдау. Самақова деген ана мен бала жағындағы шаруада жүрген адам бір жиналыста: «балаларды шетелдіктердің асырап алуына неге қарсы боласыңдар? Ол бала шетелде бақытын табады», – дейді.

Отаны жоқ, елі жоқ, тілі жоқ, діні жоқ адам қалай бақытты болатынын білмеймін. Кетіп жатыр. Нақты саны жоқ. Көп фирмалар жұмыс істейді. Балаларды сатудан қөп ақша түсетін көрінеді.

Менің ойымша, жалғыз тұяқ кеткен жоқ. Бір баланың белінде он бала кетті.

Ол енді қайтып қазақ болып, қайтып қазаққа бала тауып бермейді.

Ол өзімен бірге қазақтың оннан аса азаматын ала кетті.

Соғыс кезінде талай боздақтар амал жоқ кетті. Оққа ұшып өлген боздақтың белінде талай-талай балалар кеткен.

Әйтпесе, бүгінде халқымыздың саны бірталайға жетер еді. Сонысы күйік. Біздің жаңағыдай жауапты жердің тұтқасын ұстап отырған Самақова сияқтылар соны түсінгісі келмейді.

— Бағыс, Түркістан жақтағы ағайындар (қызық, исі қазақтың елі,жері бір, бірақ теқ қана Бағыс пен Түркістандағы қазақтар ғана шырылдайды!) жанайқайларын айтып қояды.

— Бостандықтың өтіп кеткені жөнінде тұңғыш рет құжаттарды жариялаған мен. Сол құжаттарға Өзбекстан жағынан кім қол қойды, Қазақстаннан кімдер қол қойды?

Оған Хрущевтің қандай пәрмені болды? Осының бәрін егжей-тегжей айтып, жазғанмын. Сонан кейін о жақтан көп хаттар келді. Арыз алып келгендер де болды. Оның бірсыпырасын жарияладым.

— Елбасы бір топ зиялы қауым өкілдерін қабылдағанда ханның шашын алып тұрып «басыңды кесіп алайын ба?» деп қайта-қайта қоқаңдай берген бейшара туралы мысалды нығыздай айттыңыз. Осындай өткір мысалдарды алдын ала дайыңдап аласыз ба, әлде өзі табан астында тіліңізге орала кете ме?

— Мен әуелі ол жерде нендей әңгіме болатынын білген жоқпын. «Барасың» деді, бардым. Сөйтсем, мүйізі қарағайдай-қарағайдай үлкен академиктер, ақсақалдар отыр. Президент өзі бастап сөйледі. Артынан жолы үлкендер Президенттің ісін, жүріп келе жатқан жолын мақұлдап, құптап сөйледі. Сол тұста әлгі дүрбелең шығып қалған кез. Меңің ойыма сол орала кетті. Бәрінің атқан оқтай керемет түзу болып келе жатпағанын ана кісілер айта қоймады. Ал Елбасы бізден кеңес сұрап отыр. «Қалай болады? Не істейміз?» дегең сияқты бір нәрсе дәметеді. Сол кезде айтуға тура келді.

Айтпасаң сөзің ішіңде өліп кетеді. Өзіңе өкініш. «Мынаны айта алмадым-ау» деген ой жаныңды жегідей жейді. Бір жағынан қорқыныш. Қанша айтқанмен Патша!

— «Қалай қабылдайды?» деген сияқты ғой…

— Соны дұрыс кабылдады ма, жоқ па, білмеймін. Әлі түсініксіз. Ол кезде Елбасымыздың бет әлпетінен байқай алған жоқпын. Кейбіреулер «біресе сұрланып, біресе қызарып отырды» дейді. Әйтеуір, Құдай аузыма не салды, соны айттым. Бұл менің керемет данышпандығым, немесе батылдығым емес. Әдейі шақырған соң Елбасыға жәрдем болар бір сөз айту керек болды. Егер дұрыс түсінсе бұл менің жанашырлығым.

— Лев Толстойдың Ясная Полянасы, Шолоховтың Тынық Дондағы Вешенскісі, Шыңғыстың Шекері бар. Сол жердегі үйлері қазір мұражайына айналған. Сіздің Мыңбұлағыңыз да ешкімнің туған жерінен кем емес. Бірақ Сіз Жуалыға келген сайын ініңіз Батырханның үйіне түсесіз. «Өз үйім — өлең төсегім» деп аунап-қунап жататын, келімді-кетімді кісілерді қарсы алатын шаңырақтың болғанына не жетсін. Туған жеріңіз Талаптыдан үй соғып, бірыңғай шығармашылықпен айналысу ойыңызда жоқ па? Депутат болабермейтін шығарсыз енді?

— Болмаймыз. Ұят болады енді. Біреулер «ойбой, анау қырғыз Үсібәлиев, бұрынғы біріншісі, сол сексеннің үшеуінде қазір, сол әлі депутат, сен әлі жарайсың, анау-мынау дегенді» айтады. Әлгі дастарқан басында бір гөй-гөй әңгімелер болып қалады ғой…

— Көпшік қоюшылар ғой?

— Иә, «әй, шырағым, оны уақыт көрсетеді» деймін. Бірақ өзімнің бір тыныш өмір сүргім келеді. Мынау парламент дегеніңізді журналистер «рахат, ұйықтап отыратын орын, айлығы көп» деп жазып жатады. Құдайға шүкір, ақшасы бар енді.

Бірақ сол қасарысып отырып алғаннан гөрі бір еркін өмір сүрген дұрыс сияқты. Баяғыда жинап жүрген ақшамның бәрі реформа кезінде күйіп кеткен.

Сонан кейін біраз кітаптар шығардым. Қазір алты томдығым шығып жатыр. Соның авансысы бар, бұрын шығарған бір-екі кітабым бар, айлықтан жырымдап жүріп жамбасқа басып сақтаған ақшам бар, бір-екі жанашыр адамдардың көмегі бар, соның арқасында былтыр бір үйдің қабырғасын қалап қойғанбыз. Төбесі жабылып, темір-терсегі бітті.

Енді соның ішіне анау-мынау жасап жатыр. Құдай қаласа, Талаптыда үйіміз болады. Бірақ ол Алматы мен Астанада салынып жатқан керемет коттедждердей емес, қарапайым қазақы үй. Келесі жылдан бастап соған кіруге болатын шығар. Әзірше балалар кіре тұрады.

Мен мұхит асып, аралдарға барып демалып жатқан адам емеспін. Менің аралым – өзімнің туған жерім. Бие байлаймыз. «Жалғыз бие жоқтың қасы, екі бие үйдің асы, үш бие өзен, төрт бие теңіз. Теңізден бермеген неңіз?» дейді. Менің мына іш құрылысымның ашаршылықтан ба, студенттік кезеңнен бе, кішкене кінәраты бар. Соны жазу үшін жылда осында келемін. Биенің сүтін шикілей…-Саумал…

— Саумал емес, «парное молоко» дейді ғой орыстар, биенің сүтін ішемін. Інімнің бір аты бар осында, дөнен шығар екен. Соған мініп алып таудың біршама жеріне дейін барып қайтамын. Бір-екі сағат өтеді. Сол екі арада жаңағы «парное молоко» ішек-қарнынды шайқап, тазартады. Сонымен күн көріп жүрген адаммын. Қатарынан үш-төрт жыл болды. Менің ем-домым осы.

— Жамбылдықтар 60 жылдық мерейтойыңызға күллі қазақ қаламгерлерін шақырып, той жасап беріп еді. Содан бері он жыл сырғып өте шығыпты. Жетпіс жылдығыңыз да жақындап қалды. Қам-қарақет жасайық деп жатқан адамдар бар ма?

— Хабарым жоқ. Өзім ешкімге ләм демеймін. Орыстардың «котуне каждый день масленица» дейтіні бар ғой. Бәленбай үй тігіп, бәленбай қазан асылып, ат шаптыратын 60 жылдық қайталанбайды.

Сол кезде қанша қой, қанша жылқы сойылып, қанша ат шаптырылса жоғары жаққа соның барлығынан екі-үш есе көп арыздар дорба-дорба болып түскен. Оқушылармен оқырмандар мәслихаты дегендер болатын шығар енді…

— Мұхтар Әуезов «Әділет тілесе, атаңның болсын айыбын айт» депті. Бірақ босағада сүйек-саяқ тимей, елеусіз қалған баланың «үйде кімдер отыр?» деп сұраған кісіге «үйде иттер отыр» деген астарлы жауабын қазіргі аузында «әлхамдулласы» жоқ ақсақалдарға қаратып айту мүмкін емес. Айтқан жүгермекті «сен тауып айттың» деп бағалайтын би де жоқ. Балаларға сирақ пен құлақ ұстататын дәстүрді ұмытқан шалдарыңыз «бізді мына жағыңа жылан жұмыртқалағыр моральдық тұрғыдан жәбірледі» деп сотқа шағымдануы да мүмкін. Бара-бара халқымыздың бетке айтатын ерекше қасиетінен айырылып қалмаймыз ба? Бетке айтатындарды бәлеқорлар жеңіп бара жатқан жоқ па?

— Халық аман болса, қазақ аман болса, ондай азаматтар шығады әлі. Бірақ бет қайтып қалған заман да болды ғой кеше. Жаңағы өзің айтқан кемшілігін бетіне шыжғырып басқаңдарды сотқа сүйреп, тұра жүгіретіндер о заманда да болған, қазір де бар. Бірақ түбі шындық жеңеді. Шама келсе шындықты айтып қалу керек қой.

— Ілияс Жансүгіров ілгеріде «қазақ жазушылары ілгері елдің мастерлерінен оқымай, ұлы сынға түспей, өсе алмайды» депті. Сіздіңше іргелі елдің «мастерлері» кімдер? Бұрын кімді оқыдыңыз? Қазір кімдерді оқып жүрсіз?

— Қазір әдебиеттің бір-бірімен аралас-құраластығы азайып кетті. Мысалы, Өзбекстанда қандай әдебиет бар, Қырғызстанда Шыңғыстан басқа кімдер бар, Татарстан мен Башқұртстандағы әдебиет не боп жатыр, тіптен Ресейдің өзінде қандай жазушылар бар, одан хабар шамалы боп қалды.

Ілгері кеткен, біз үйренетіндей әдебиет қай елде бар, кай елде жоқ, оны шамалау қиын. Бұл жаңағы барыс-келістің кемдігінен деп ойлаймын. Онан кейін шетел әдебиетінен аударылып жатқан дүние жоқ. Бұрын ең озық деген кітаптарын қазақшаға қолма-кол аударып, шығарып жататынбыз. Былтыр Парламентке қайтадан аударманы ашайық деген мәселе қозғап, Қаржы министрлігінен жүз миллион теңге алынды.

Қазір кімді аударып, кімді қойып жатқанын білмеймін. Аударма дегенде тек ТМД ғана емес, сонау Америка, Франция, Германия сияқты т.б. керемет озық үлгілер шығып жатқан ел-жұрттың кітаптарын аудару жағын қарастыру керек.

Қазақ әдебиетінің озық үлгілерін тікелей ағылшын, неміс, француз тіліне аударатындар бар. Ал енді мына елде бір керемет бар екен, соны алып оқи қалайық, соған еліктейік, солықтайық дейтін дүниені өз басым білмеймін.

Мүмкін бұл менің кемшілігім шығар. Манас онсыз да Манас қой. Дүниежүзіндегі ең үлкен эпос. Соны Әшім Жақыпбеков деген қырғыз жазушысы қарасөзбен жазып шығыпты. Қазақша «Тәңірдің Манасы» деп аударуға болады-ау деймін. Төрт-бес жыл бұрын шығып кеткен дүние. Авторы қайтыс боп кетіпті. Соның қырғызшасын оқысам, көп дүние бар екен. Тереңірек кеткен бе деймін. Мұмкін асқақтатып айтып жатқан шығар. Бірақ негізінде шындық бар.

Енисей мен Алатаудың арасында ары-бері шұбырып жүріп неше келіп, неше дүркін кетіпті. Жер бетінен жойылып кете жаздапты. Басқа дүниелерді оқи беруге шама келе бермейді.

— Бейімбет Майлин «тіл ұсарту мәселесіне немкетті карау – біздің басты мініміз. Сөз саралауда канша талпыныс боғанмен, кедір-бұдыр, дөп баспаушылық әлі де жеткілікті» депті. Қазір айтылғандай…

— Бейімбет қайта тіріліп келсе «ойпырмай, баяғым асылық бопты-ау. Шын тілбұзарлық енді болған екен ғой» деп, санын соғар еді. Парламентте қабылданып жатқан Зандардың тілін алайық. «Мониторинг» дей ме, «лизинг» дей ме, көп сөздерін әлі күнге дейін түсінбеймін. Соның бәрі бізге орысшадан келіп жатыр. Орыстар қабылдап ала береді, ала береді. Ол бойына сіңе ме, сіңбей ме, қарамайды. Өздері де шатасты осы күні. Қаптаған ағылшын тілін түсінбесе де қолдана береді. Әсіресе, Заң жазуда. Орысшасының өзі түсініксіз. Заңдардың қазақшасын кім түсінеді деп уайымдап отырам. Тіл әбден шұбарланып кетті.

— Сіздің татар әндерінің кейбір шумақтарын құйқылжытып айтатыныңыз бар? Бұл қайдан жұғысты боп жүрген өнер?

— Бізбен бірге оқыды ғой олар. Бір бөлмеде жаттық. Қазанда бір-екі рет практикада болғаным бар. Мен сізге айтайын, олар музыка, ән жағынан өте шебер халық. Әуендері көбінесе мұңды болып келеді. Мен олардың Иван Грозныйдың шапқыншылығынан бергі тағдырын әндерінен сезінем. Көп қуғын-сүргін көрген ел. Әрі-беріден кейін өзіміздің халқымыздың басынан өткен тарихты да елестетемін. Халқының қөрген азабын әннің тілімен жеткізген. «Сандуғаш», «Тәттилау» әндері сұмдық.

— Тұран жұрты үшін де бар пәле сол Қазанды алғаннан басталды ғой.

— Ол Қазанның ғана құлағаны емес, біздің Тұран елінің, Түркістан даласының, Орта Азияның басына бұлт үйірілген тұс.

Иван Грозный Қазанды құлатып, Сүйімбикені тұтқындады. Сол тарихтың күйігі, шері, қайғысы татарлардың әндерінде бар. Бізде де бар ғой, Құдайға шүкір. Бірақ олар өте бір нәзіктікпен, әрі соншалықты бір сыршылдықпен жеткізеді. Кейбіреулер оны түсінбеуі де мүмкін. Менің бір жолдасым бар.

«Ыңырсытпай қойшы осыңды» деп кәдімгідей сөгіп тастайды. Ал бірақ түсінетіндер бар.

— Аяғы кеш шыққан Батырхан ініңіз не істеп жүр?

— Зейнетте ғой.

— Шаруашылығы бар ма?

— Үй шаруашылығында, қора-қопсымен жүрген адам. Жеке шаруашылық, анау-мынаусы жоқ. Інімнің Әлижан дейтін баласы бар. Аварияға ұшырап, балдақпен жүр. Екі рет операцияға түсті. Шаруашылыққа ие – сол. Он бір адам бірігіп «Күнікей» деген ұжым құрған. Күнікей деген – ұлы анамыз. Кезінде байдың бәйбішесі болған. Бердімбет деген бабамыз қайтыс болған соң дүние-мүлігін Күнікей басып қалып, ағайынның асыраушысы болыпты.

— Бердімбет деген сонда Мұртазаның әкесі ме?

— Мұртазаның әкесі.

— Қарындасыңыз Құрмаш қайда?

— О кісі мынау Бауыржан Момышұлы ауылының тұсында Қайрат дейтін ауыл бар. Сонда өзінің үй-жайы, бала-шағасы бар. Құдайға шүкір, жаман емес.

— Өзіңіздің ұл-кыздарыңыз…

— Алматыда.

— Кәсіптері бар ғой.

— Иә, біреуі ҚазМУ-де ағылшын тілінен сабақ береді. Біреуі Ғафу Қайырбековтің баласымен бірге тірлік істеп жүр.

— Кітап жинайсыз ба? Кітапханаңыз бар ма?

— Жақсы кітап болса жинаймын. Алматыдағы үйде үлкен бір бөлме кітапқа толып тұр. Оны тасып әкетуге шамам жоқ. Астанада түпкілікті қаламыз ба, қалмаймыз ба, о да белігісіз.

— Жазу-сызудан шаршаған кезде немен әуестенесіз?

— Бильярд ойнаймын. Астананың бір жақсы жері бильярд көп ашылған. Ең мықтылары қымбат. Оған бара бермейміз. Қасымжомарт Тоқаевтің тұсында Үкіметпен екі кездесу өткіздік. Біздің капитанымыз Оразалы Сәбден дейтің депутат еді. Ол Түркістанға ауысып кетті-дағы содан бері саябырсып қалды. Енді тәуір ойнайтын Төлемет деген жігіт бар. Соған капитан бол десек, көнбей жүр.

— Командаларыңызда қанша адам бар?

— Он адамға дейін болады. Үкімет бізден екі рет ұтылып қалды. Бір рет он адамның ішінен бірінші орын алдым. Көп ұпай алып бердім. Кий сыйлады. Басқа… балық аулағанды жақсы көрем. Бірақ қол тие бермейді. Көбінесе жел тұрады ол жақта. Желді күні балық түсе бермейді.

-Достарыңыз кімдер?

-Ниеті таза, жүрегі адал, бәлеқорлығы, жалақорлығы жоқ адамдардың бәрі дос.

-Бір-екеуінің аттарын айтып жібермейсіз бе?

-(Күліп жібереді) Оны айтсаң, басқалар өкпелейді ғой.

-Қаратай Тұрысов ше?

-Ә, ол бала кезден бірге өскен дос қой. Өзі кішкентай, шынжаулау болатын. Біз интернатта оны қамқорлығымызға алып, қорғап жүретінбіз. Қасқырдан қорғану үшін бизон, қодастар жас бұзауларын ортаға алып, қоршап жайылады екен ғой. Біз де оны өзбектердің, орыстардың төбелесқұмар балаларынан қорғап жүретінбіз.

— Оқырмандардан хат-хабар алып тұрасыз ба?

– Қазір көбінесе «ойбай, зейнетақымды алмай жатырмын», «балам әділетсіз сотталып кетті», «жерімді біреу тартып алды» деген мағынадағы хаттар келеді.

— Бауыржан Момышұлын алғаш рет көргеннен бастап өле-өлгенше құрметтеп өттіңіз. Батыр ағамыздың мінезі біреуге ұнады, біреуге ұанамады. Сізге ше?

— Кейбіреулер «Баукең туралы неге жазбайсың?» деп сұрақ қояды. Кезінде очерк жаздым. «Ноқтаға басы сыймаған» деген пьеса жаздым. Сонда кейбір жағдайларды айтуға тырыстым. Соғыс кезінде қан майданға түсіп, қанша ерлік көрсетсе де Баукеңе Кеңес Одағының Батыры деген атағын бермей қойғанын білесіз. Бір жөндемді үй де бермеді. Өзінің туған жерінен үй салдырмақ болды. Ауылына келуге талаптанды. Ата-бабамның жерінде тұрсам деп армандады. Обкомның бірінші хатшысынан бастап барлығы уәде берді. Бірақ ешқайсысы уәдесін орындаған жоқ. Сол рахатты өмірді ақыры көре алмай кетті.

Соғыс бітіп, зейнетке шыққаннан кейін де, мінезі болуы керек, қудаланып жүрген адам. Ең құрығанда республикалық әскери комиссариатты беруге болатын еді ғой. Ондай ешнәрсе ұсынбады. Өзі сұрап барған емес. Ол ешкімге барып «маған қызмет беріңіз» деп арыз айтқан емес. Содан кейін «біреудің әйелін тартып алдың» деп қудалады.

Оны ешкім соттайын деп жатқан жоқ, әрине. Бірақ көп жерде қағажу, елеусіз қалдыруға тырысты. Қазір Баукең туралы әр кім жазып жүр. Нұршайықовтан басқалары ол «айда, пошел!» деп айтты, «молчать» деп ақырды деп бет жағынан ғана қалқиды. Ішкі дүниесіне енгісі келмейді. Ал оның ішінде көп ой-арман жатты. Әсіресе, ұлт мәселесі жөнінде.

— Соғыстан демалысқа келген кездегі лекциялары, қазақ тілін қолдану туралы жанайқайы сұмдық қой.

— Иә, Оңдасыновтарға дейін хат жазды. Халықтың тағдырын ойлаған адам. Сұрапыл соғыстың кезінде тылдағы халықтың болашағын ойлап жазған дүниелеріндегі жағдайдың кейін елге келгеннен кейін онан бетер өршіп кеткенін көрген соң ашынбағанда қайтеді? Шарасы жоқ оны тоқтататын. Іші қазандай қайнайды. Жатып алып бірнәрселерді жазады.

Жасыратын несі бар, «ұрттап» қоятын кездері де болды. Темекіні бірінен кейін бірін тартты. Әйтпесе, денсаулығы күшті, өте қажырлы, төзімді адам болатын. Ата-бабалары Имаш деген кісі, әкесі Момыш ұзақ жасаған адамдар. Ішқұса болғандықтан өмірі қысқарып кетті ме деп ойлаймын.

— «Ұшқан ұяны» орысшадан Тұтқабай Иманбеков марқұм аударыпты. Баукеңнің бір естелігінен «Тұтқабайды Шерхан Мұртаза ертіп келді» деп оқыдым-ау деймін.

— Баукеңді аударуға менің шамам келмеді. Ол кісі мен аударса екен деп дәмеленді. Бірақ «менен де мықты аударатын адам бар» деп Тұтқабайды алып барғаным рас.

– Сіздің қалам ұстаған үлкен-кішіге үлгі көрсететін қасиетіңіз де осында. Әбіш Кекілбайдың Парламентке оралуын қаламгердің әдебиетке оралуы дейміз бе? Жүздесіп, әңгімелесіп тұратын шығарсыздар.

– Саясат құбылмалы дүние өзі. Бірақ оның Парламентке оралуы «госсекретарь» деген қызметінен түсіп қалды, «тағынан тайды» деген сөз емес. Қайта бұл маңдайына шығармашылық жазылған адамның бостандығы. Басқаларын төмендеткім келмейді, қазір қазақ әдебиетіндегі ең мықты тұлға – Әбіш Кекілбаев. Ғабит Мүсіреповтың «Қаламыңның жеткен жеріне дейін көкке көтеріле бер. Биікте орын көп» деген сөзі бар. Сол қаламы жеткен жерінің биігін өлшесек Кекілбаев өте биікте тұр.

– Сіздің қалам ұстаған үлкен-кішіге үлгі көрсететін қасиетіңіз де «талантты — талант» деп танитын осы адал мойындауыңыздан бастау алатын сияқты. Әңгімеңізге көп-көп рахмет, Шераға.

* * *

Біздің бұдан басқа да мәселелердің шетін түртпектеген ұзақ-сонар әңгімеміз аяқталған кезде ымырт үйіріліп, көз байлана бастаған шақ еді. Мен «асай-мүсейлерімді» жинастырып және Шерағаңмен қоштасып дегендей, Таразға бет алдым.

Талапты мен Шекер айылына ортақ Алатаудың мәңгі әппақ болып тұратын асқақ шың-құздары бұл кезде қараңғылық құшағына бірте-бірте еніп бара жатқан.

Талапты ауылы.